Dom – próba opisu, albo „miękkie” i „twarde” tworzywo architektoniczne Villi in fortezza

Dzieło architektoniczne składa się z jej fizyczności i warstwy intelektualnej. Ta pierwsza jest widoczna wtedy gdy rzecz jest zbudowana, ta druga może być ujawniona wcześniej. Zrozumienie rzeczy architektonicznej jest niepełne bez rozeznania obu tych domen. Podjęto próbę opisania tego „miękkiego” i „twardego” tworzywa architektonicznego Villi in fortezza, domu w Lublinie.

1. Idea i forma. Należy wierzyć, że dzieło architektoniczne składa się z jej fizyczności i jakiejś warstwy intelektualnej. Czyli zagadnienie dotyczy formy architektury i idei. Ta pierwsza jest widoczna wtedy gdy rzecz jest zbudowana, ta druga może być ujawniona wcześniej. Zrozumienie rzeczy architektonicznej jest niepełne bez rozeznania obu tych domen.

2. Miejsce. Willa Olajossy, dom w Lublinie nazwany Villa in fortezza, zbudowano na peryferiach miasta, tam gdzie miejski gwar już nie docierał, a teraz powoli powstaje struktura podmiejskiej przestrzeni z domów budowanych zgodnie z regułami demokracji i praw własności, i zazwyczaj poza prawami architektury. Pozostałości krajobrazu podmiejskich sadów i ogrodów jeszcze dostrzegalne już wiedzą, że ich dni są policzone: stopniowo zabudowa się zacieśnia lecz forma nowej całości wciąż pozostaje nieznana. Łanowy podział terenów rozcięty ukośnie bezwzględną drogą nic nie porządkuje w tym otoczeniu; dla wnikliwego oka jest to tylko odkrywanie przeszłości.

3. Pretekst. Trapezowy obrys terenu domu zaświadcza o przynależności do tego świata, nie stwarzając jakichkolwiek motywacji odnośnie do formy architektonicznej, którą miał przyjąć, lecz stworzył pretekst. W tej sytuacji pierwsza idea formy architektonicznej jawi się jako prosta konieczność: kształt odnaleziony w przestrzeni geometrii, i poza ideologiami. Formę walca przyjmuje przyjaźnie i bez konsekwencji nieprostokątny kształt działki, a forma sześcianu wydaje się być do zaakceptowania przez potrzeby użyteczności.

4. Geometria. Na początku był więc – Walec. Potem Sześcian, by nastała gra form idealnych zawarta w sferze brył elementarnych, zespolonych w związku syzygii. Gra tych dwóch kształtów nabiera znaczenia: niechętnie pozostają sobie obojętne.
Jest więc Walec, rzecz geometryczna, doskonała nie przez mistykę swoich proporcji, ilości ścian lub wierzchołków, lecz jedynie poprzez prostotę swego istnienia wywodząca się z ideału – koła. Doskonałość proporcji zastosowanej bryły pozostaje intencjonalna.
Jest także Sześcian, kształt idealny, o wieloosiowej doskonałości w zawieszeniu w przestrzeni absolutnej, kiedy to rola sześciu ścian jest równorzędna.

5. Forma poszukuje funkcji. Doskonałość sześcianu staje się zwyczajnością jeśli napełnimy go użytecznością: jeśli zamienimy do w dom. Kiedy pionowe ściany bryły zamieniają się w „ściany” z oknami, kiedy pojawia się „podstawa” a inna ściana zamienia się w dach. Także wtedy gdy wnętrze bryły rozcinają płaszczyzny stropów, przegród i umeblowania schodami, kiedy trywialność użyteczności ujawnia ułomność uwikłanej w funkcję architektury-sztuki. Ale nawet wtedy doskonałość genetycznego kształtu idealnego nie jest zatracona całkowicie, a wielo-osiowość bryły wymusza kompozycję zawartej w niej przestrzeni.
6. Gra. Walec ukrywa Sześcian. Walec więzi sześcian, lecz by móc to demonstrować zachowuje swą naturę powierzchni, a by owo uwięzienie nie pozostało tajemnicą zgadza się na odsłanianie fragmentów swego wnętrza. Z kolei uwięziona bryła trwa w zdeterminowanym bezruchu ukazując naturę swojej kubiczności.
Lub może jest zupełnie inaczej: walec okrywa sześcian. Broni go i ochrania przed intruzem, lub po prostu wzrokiem przechodnia.
Bryły nie pozostają w harmonii. Każda z nich demonstruje swoją odrębność: sześcian pozostaje „bryłą”, walec demonstruje materię swojej struktury: powierzchnię. Każda z nich stara się dominować na drugą. Pozostają jednak w zależności: wielkość sześcianu wyznacza wnętrze walca; proporcje walca wyznacza wielkość sześcianu. Każda z brył istnieje poprzez istnienie drugiej. Całkowita dominacja jednej spowoduje unicestwienie całości. Dlatego walec odsłania sześcian, a sześcian nie rozpycha nadmiernie walca.

7. Przeciwieństwa. Poszukiwanie kształtu rzeczy architektonicznej należy prowadzić w przestrzeni zawartej gdzieś pomiędzy „grobowcem a monumentem”, by zadowolić Adolf Losa i pozostać w sferze architektury. Poszukiwanie formy domu – także.
Odnaleziono tam „twierdzę” – rzecz architektoniczną przeznaczoną do zamieszkiwania i schronienia się – równocześnie. Znaczenie „twierdzy” jest antytezą – „pałacu”; razem stanowią jedno z ogniw w długim łańcuchu możliwych przeciwieństw dostrzeganych w architekturze, a w architekturze domu mieszkalnego przede wszystkim.
»Wybrano także „dom” – a nie „rezydencję”, „willę” – a nie „pałac” lub „dwór”, raczej „ołtarz” – niż „bunkier”, i raczej „bunkier” niż „schron”, a więc – „fortecę”.
Opowiedziano się za „elewacją” a nie za – „fasadą”, ale równocześnie za „maską” a nie – „twarzą”. Opowiedziano się za pojęciem elewacji oddzielającym jej formę od kształtu bryły; i zapragnięto ujrzeć tę niezależność. Równocześnie zanegowano zasadę i fasady i elewacji, by formę architektoniczną ujrzeć jako jedność, bez rozdziału na przód, tył lub boki albo widoki oznaczone stronami świata. To było przyczyną ukrycia przeciwieństw: poddasza i piwnic, zwieńczenia dachami i bazą podstawy ...
Wybrano „formę otwartą”. Lecz nie przeciwstawiono „tektoniczności” – formie „otwartej”; raczej zaproponowano grę przeciwieństw w „otwarte-zamknięte”, także grę w „zewnętrzne-wewnętrzne”, w „zasłanianie-odsłanianie”.
Jako założenie, a nie konsekwencją poprzednich wyborów, opowiedziano się za: „labiryntem” jako zaprzeczeniem „przejrzystości”, i bardziej za – „zamkniętym” niż – „otwartym” i – „zasłanianiem” niż „odsłanianiem”, za „ogrodem” niż „parkiem”. „Zamieszkiwanie”, w konsekwencji, jawi się bardziej jako „podróż” niż – „spacer” lub „przechadzanie się”.«

I tak stała się nazwa – Villa in fortezza.

8. Fizyczność. Fizyczność kształtu Villi i fortezzy nade wszystko buduje beton, i zwraca uwagę na „grę brył”. Willa – wnętrze walca, sześcian pozostaje ciemny, grafitowy, gładki, pokryty drobnoziarnistą, aksamitną wyprawą. Forteca – walec, jest ścianą żelbetową ujawniającą swą masę i naturę materiału: dramatyczną jakość żelbetowych konstrukcji, betonowych odlewów w brutalnych deskowaniach bez ukrywania technologicznego pochodzenia. Pojawiający się na powierzchni walca szary tynk zaświadcza tylko o wspólnym rodowodzie obu brył, podobnie jak surowy beton ujawniony we wnętrzu sześcianu.

9. Fikcja. Jeśli „architektura – jest to budowanie rzeczy fikcyjnych tak by wyglądały jak prawdziwe” to istnieje Villa in fortezza – willa, twierdza, bunkier, ołtarz – dom.

10. Idea-forma. Wydaje się, że jest materia architektoniczna „miękka”: idee, teorie ogólne albo osobiste, koncepcje istniejące w umyśle twórcy, albo na papierze, a z całą pewnością w borghesowskiej Bibliotece. I że jest materia architektoniczna „twarda”: narzędzia i sposoby urzeczywistnienia formy. W istocie jest to jedno nierozdzielne tworzywo, istniejące nie bez szerokich obszarów kontekstów kulturowych i dociekań poprzedników.